To, dlaczego alkohol i narkotyki są tak bardzo atrakcyjne dla dzieci i młodzieży jest przedmiotem wielu rozważań na gruncie nauk społecznych, a także prawdziwą zagwozdką dla rodziców swoich latorośli, które z różnych względów wykazują uzależnienie od tych substancji.
O atrakcyjności substancji psychoaktywnych w dużej mierze decydują ich immanentne właściwości, ale także bardzo istotny jest społeczny aspekt ich zażywania. Przykładem takich sytuacji jest presja rówieśnicza w kwestii przechodzenia inicjacji alkoholowej, a także wszelkie stereotypy, zarówno negatywne jak i pozytywne odnoszące się do picia alkoholu. Innym powodem, dla którego atrakcyjność substancji psychoaktywnych jest tak wysoka wśród dzieci i młodzieży jest to, iż ich spożywanie może przyczyniać się do integrowania się ze sobą klik i grup rówieśniczych. Brak odstawania od innych podoba się pozostałym członkom grupy, przez co (najczęściej) nastolatek ma poczucie przynależności do pewnego środowiska, a przecież w tym okresie rozwoju tak ważne jest nieodstawanie od innych i poczucie akceptacji. W ten sposób zaczyna się utożsamiać z innymi osobami z wybranej grupy rówieśniczej, a także dokonuje prób budowania pożądanego w określonej społeczności obrazu samego siebie. Dodatkowo taki nastolatek pijąc alkohol lub zażywając narkotyki obecne w wybranej społeczności ma możliwość zademonstrowania innym ludziom, zazwyczaj rodzicom, swojego buntu, a także dzięki takim środkom ma możliwość uzyskać od innych, również zazwyczaj rodziców, czegoś, co nie potrafi zakomunikować i uzyskać w inny, prospołeczny sposób.
Czym są substancje psychoaktywne?
Według definicji, substancje psychoaktywne stanowią grupę środków chemicznych, działających na ludzki organizm w sposób wywołujący zmiany w jego zachowaniu, samopoczuciu, a także fałszuje odbiór otaczającej go rzeczywistości. Stosowanie tych substancji wiąże się z ryzykiem wystąpienia uzależnienia. W ten sposób osoba nieletnia, konsumująca zakazane dla niego produkty, odurza się, zaczyna odczuwać zmianę samopoczucia, rzeczywistość wydaje się być lepsza, bardziej przyjazna, przez co wydaje im się, że zarówno alkohol, jak i narkotyki są źródłem przyjemności, rozumianej w szerokim znaczeniu tego słowa.
Próby usystematyzowania czynników decydujących w największym stopniu o atrakcyjności alkoholu i narkotyków wśród dzieci i młodzieży
W tym miejscu warto zaprezentować rozważania na temat czynników, które najczęściej decydują o tym, iż wzrasta popularność i atrakcyjność wszelkich substancji psychoaktywnych wśród dzieci i młodzieży.
Czynnikiem, który wydaje się być banalnym i najprostszym rozwiązaniem jest fakt, iż na tym etapie rozwoju obecna jest jeszcze wszelka ciekawość poznawcza. Tym samym ciekawość posiada istotne miejsce w inicjowaniu stosowania nielegalnych substancji. Można tutaj przytoczyć badania, które wskazują na fakt, iż młodzież eksperymentuje z substancjami psychoaktywnymi właśnie ze względu na ciekawość konsekwencji oraz reakcje organizmu, jakie wystąpią po ich spożyciu. Większość nastolatków decyduje się na różne eksperymenty w procesie budowania swojej tożsamości. Zazwyczaj dotyczą one różnych aspektów, od bardziej błahych do bardziej zaawansowanych, ocierających również o zmianę zachowania i stylu bycia. Charakterystyczne są zmiany w wyglądzie, zainteresowań, próby zmiany pełnionych ról, a także wspomniane wyżej zmiany w zachowaniu. Można więc stwierdzić, że okres dojrzewania jest swojego rodzaju testem sprawnościowym, gdzie dany nastolatek podejmuje różne wyzwania i sprawdza sam siebie w określonych sytuacjach. Jeżeli w środowisku takiej osoby będą obecne papierosy, narkotyki, alkohol lub dopalacze, oczywistością będzie zainteresowania tymi substancjami w celu zdobycia doświadczenia w tym aspekcie i zaimponowania kolegom i koleżankom. Tym samym – dla nastolatka atrakcyjne jest wszystko, co jest nowe, niestety substancje psychoaktywne również. Z tego powodu motywacją do ich sięgania jest chęć zaspokojenia swojej ciekawości, aczkolwiek niekontrolowane eksperymenty i brak odpowiednio szybkiej reakcji może być powodem licznych problemów w późniejszym życiu.
Aspekt społeczny
Kolejnym czynnikiem, który istotny jest w kwestii sięgania po szkodliwe substancje jest aspekt społeczny. W przypadku młodzieży grupa rówieśnicza i akceptacja z jej strony jest priorytetem, dlatego stosowanie, szczególnie wspólne substancji psychoaktywnych pomaga integrować, a także utożsamić się z wybraną grupą rówieśniczą – o ile grupa, która została wybrana przez młodego człowieka składa się z osób, które inicjację alkoholową lub narkotykową mają już za sobą. Niestety jest to sytuacja dość powszechna, szczególnie wtedy, kiedy mowa o dzieciach pochodzących z rodzin dysfunkcyjnych, posiadających różne doświadczenia wynikające z trudności sytuacji, w jakiej ta grupa osób się znalazła, wliczając w to liczne dysfunkcje i schorzenia takich dzieci. W takim przypadku używanie produktów psychoaktywnych wiąże się z pozorną korzyścią opisywaną jako bycie jednym z …, np. równoprawnym członkiem danej społeczności, która kojarzy się takiemu nastolatkowi z bezpieczeństwem, a także budowaniem tożsamości większej całości. Bardzo często taka młodzież nieświadomie (i zgubnie) szuka zastępstwa niepoprawnie funkcjonującej rodziny.
Kolejnym czynnikiem zaliczanym do społecznego aspektu atrakcyjności zakazanych substancji jest zdolność do określania własnej tożsamości. Duże znaczenie mają tutaj stereotypy oraz młodzieńcze przekonania, zaczynając od stwierdzeń, iż po alkohol sięgają osoby silne, buntownicze, samodzielne, odważne, wyjątkowe, interesujące się sztuką i kulturą (tzw. artystyczne dusze). Mniej istotne dla młodzieży są określenia typu: degeneracji, osoby z marginesu społecznego. Łącząc substancje psychoaktywne z wymienionymi przekonaniami nastolatek podejmuje próby określenia samego siebie, a z czasem staje się to podwaliną do ich późniejszej tożsamości, którą, niestety, stworzyli w niekonstruktywny sposób. Można stwierdzić, ze dzieje się tak, iż takie osoby dążą do stania się kimś wyjątkowym, ale nie potrafią osiągnąć tego w inny sposób.
Kończąc rozważania nad atrakcyjnością alkoholu i narkotyków w grupie młodych osób, warto pochylić się nad tematem stosowania tych substancji jako komunikatu. Wiele nastolatków, ale dzieci również, wykazują problemy w sygnalizowaniu i opowiadaniu o swoich problemach. Tym samym moment eksperymentowania z nimi może być sygnałem rozpaczliwego proszenia o pomoc, zainteresowanie lub o uwagę. Zdarza się również, że próbują uzyskać coś, czego nie potrafią osiągnąć w inny sposób. Przykładem takiej sytuacji jest wyrażenie swojego sprzeciwu, buntu, protestu lub formą odreagowania nieprzyjemnych doświadczeń, np. konfliktów rodzinnych. Często w ten sposób chcą sprawdzić, czy są kochane i obdarzane odpowiednim zainteresowaniem ze strony innych ludzi. W tym przypadku atrakcyjność narkotyków oraz alkoholu można opisać jako głębokie, zazwyczaj nieuświadomione przekonanie, iż ich stosowanie zostanie zrozumiane we właściwy sposób, przez co osoby dorosłe (rzadziej grupa rówieśnicza) podejmie pewne kroki, aby dana osoba przestała się czuć bezradna.
Opisywane wyżej czynniki i aspekty nie wyczerpują tematu. O atrakcyjności substancji psychoaktywnych decydują wypadkowe ich właściwości i indywidualnych cech poszczególnych osób sięgających po omawiane substancje.